Mỗi khi khui chai rượu vang đỏ thơm ngon để thưởng thức, có ai ngờ rằng chuyện cái nút chai vang nay là vấn đề sống còn của nhà nông ở nhiều nước vùng Địa Trung Hải.
Đặc biệt là Bồ Đào Nha đang ra sức duy trì nền công nghiệp sản xuất nút bần truyền thống, khi loại nút làm bằng kim loại hoặc nhựa tổng hợp ngày càng được nhiều nhà sản xuất vang sử dụng để đậy kín hàng trăm triệu chai vang bày bán khắp thế giới.
Thu hoạch vỏ cây sồi làm nút chai vang
Nút kim loại, nút nhựa đang thay dần nút bần
Những tiếng đẽo bằng rìu thường có thể nghe thấy vào các tháng hè, trong khắp khu rừng sồi, hoặc tại các montados (mô hình kinh tế kết hợp giữa chăn nuôi, nông và lâm nghiệp) vùng Alentejo - miền trung nam Bồ Đào Nha đã im hơi lặng tiếng. Mùa thu hoạch hàng năm đã qua, những cây cung cấp lớp vỏ bần đang bắt đầu tiến trình phục hồi kéo dài hàng chục năm. Trên khắp các vườn nho miền nam châu Âu, những quả nho cuối củng đã được hái, chuẩn bị cho mùa nho mới và một ngày kia, sản phẩm của hai mùa thu hoạch sẽ đến với nhau trong một chai vang.
Đây là những thời kỳ bất ổn cho người sản xuất nút bần ở Bồ Đào Nha nói riêng và các nước Địa Trung Hải nói chung, vì đây là “quê hương” của loại nút bần làm từ vỏ cây sồi (Quercus suber) đã luôn rất đắc dụng. Trong nhiều thế kỷ, những nút bần sản sinh từ khu vực 2,7 triệu ha rừng sồi đã được chọn làm nút đậy cho các chai vang trên toàn thế giới.
Tuy nhiên trong những năm gần đây, những nắp đậy bằng gỗ này được thay thế bằng nắp vặn kim loại (tiếng Anh thường dùng là screw cap) hoặc nút bằng vật liệu tổng hợp đã tăng thị phần; và quan trọng hơn cả, đã thuyết phục người dùng vang tin rằng nắp vặn không hề là dấu chỉ của những loại vang rẻ tiền.
Ngoài ra, có lẽ tính tự phụ của nhà sản xuất đã không cải thiện được mùi hôi gây ra do chất TCA (Trichloroanisole) trong những chai vang sử dụng nút bần, làm gia tăng tỉ lệ vang bị hư.
Với khoản thu 2 tỉ USD/năm đang bị đe dọa, các nhà sản xuất nút chai đã tranh nhau đầu tư trang thiết bị mới, nâng cao chất lượng và triển khai việc xử lý nhằm tiệt trừ những mối đe dọa từ mùi mốc meo. Họ cũng mở một cuộc phản công bằng lời khẳng định rằng nút bần có lợi cho môi trường và bền bỉ hơn các loại nút khác. Tuy nhiên, theo một chuyên gia về vang, ông George Taber, tương lai của nút bần không hề chắc chắn chút nào: “Sức phát triển mạnh mẽ của loại nắp vặn đã giảm, nhưng sẽ không dừng lại”.
Loại thay thế cho nút bần chiếm khoảng 1/3 trong số 18 tỉ nút chai được sử dụng trên toàn thế giới, với 85% số nắp dùng trong ngành công nghiệp tại Úc là nắp vặn, và gần 1/2 lò vang ở Mỹ cũng dùng loại này.
Vỏ cây sồi dùng làm nút chai, nguồn vật liệu trong ngành làm vang
Nút bần chật vật giành lại chỗ đứng
Tuy nhiên, tin tốt cho nút bần là nhiều người uống vang - đặc biệt Mỹ đang trở thành thị trường vang lớn nhất thế giới - vẫn còn đánh đồng loại nút bần này với chất lượng vang bên trong.
Theo ông Taber: “Người ta vẫn thích nghi thức khui nút bần”, và người ủng hộ cho rằng đó là một nghi thức có thể giúp bảo vệ hành tinh! Họ khẳng định nút bần tự nhiên có lượng khí carbon thải ra nhỏ hơn nhiều so với đối thủ cạnh tranh là nút nhân tạo, trong khi những khu rừng sản xuất ra nút bần có thể cô lập khoảng 10 triệu tấn CO2 mỗi năm. Theo ông Peter Weber, giám đốc điều hành Hội đồng chất lượng nút bần (CQC): “Nút bần hoàn toàn phù hợp với mối quan tâm về sự phát triển bền vững cùa ngành sản xuất vang”.
Hơn nữa, một xác nhận về tiêu chuẩn sinh thái của nút bần vừa được công bố trước đó. Báo cáo của Quỹ Động vật hoang dã thế giới (WWF) năm 2006 đã nhấn mạnh đến tầm quan trọng của các khu rừng làm nguyên liệu cho nút bần, cảnh báo rằng một môi trường sống có giá trị cho các loài và loài chim di cư đang bị đe dọa. Nhưng cho đến nay, “ngày tận thế” đó chưa đến.
Luis Siva, điều phối viên chương trình về rừng của WWF thừa nhận: “Chúng ta không bị mất những khu rừng tại Bồ Đào Nha, nhưng vẫn còn đối mặt với thách thức rất lớn nhằm đảm bảo những khu rừng già được quản lý tốt hơn”. Ông còn cảnh báo việc sụt giảm giá cả có thể buộc những người sản xuất rời bỏ công việc.
Thế nhưng, đối thủ cạnh tranh của nút bần lại cho rằng mối đe dọa về sinh thái ít hơn so với kinh tế. Theo Simon Waller, thuộc công ty Supreme Corq (chuyên sản xuất các loại nút chai bằng vật liệu tổng hợp), quả quyết rằng nền công nghiệp của Bồ Đào Nha đang khai thác các montados triệt để hơn bao giờ hết, và điều này có thể làm tổn hại đến hệ sinh thái tại địa phương. “Cũng như bất cứ ngành nghề nào khác, việc sản xuất nút bần là để kiếm tiền, nhưng đánh đồng với vấn đề môi trường là điều không đơn giản”, ông này nói.
Số nút chai làm ra chỉ chiếm 70% sản lượng bần, dù có những nỗ lực đa dạng hóa ngành công nghiệp và nếu tiếp tục theo cách sản xuất cũ, nền kinh tế thiếu vững chắc của Bồ Đào Nha sẽ càng lung lay hơn.
Chiếm hơn phân nửa sản lượng nút bần trên toàn cầu, Bồ Đào Nha cần có 60.000 việc làm và 1 tỉ USD kim ngạch xuất khẩu do ngành công nghiệp này tạo ra hàng năm. Để bảo vệ điều này, chính phủ đang tài trợ tài cho Hiệp hội nút bần Bồ Đào Nha và CQC với chiến dịch có tên gọi là “100% nút bần” nhằm kêu gọi sự hỗ trợ của người tiêu dùng và khuyến khích nhà kinh doanh rượu vang, các nhà hàng quay về với chai vang sử dụng nút bần.
Có lẽ nhiều người tiêu dùng không quan tâm nút vang bằng gỗ bần hay kim loại, nhựa, mà chỉ cần giá cả hợp lý là đủ - Ảnh: AFP
Làm cơ sở cho chiến dịch, có một báo cáo 126 trang về tác động môi trường của loại nút bần so với nút bằng nhôm hoặc nhựa, do công ty kiểm toán PricewaterhouseCoopers chuẩn bị theo chỉ thị của công ty Amorim, Bồ Đào Nha, nhà sản xuất nút bần hàng đầu thế giới. Các báo cáo đưa ra kết luận: Các loại nắp vặn và nút nhựa thải ra lượng khí nhà kính nhiều gấp từ 10 đến 24 lần so với nút bần tự nhiên trong suốt chu kỳ tồn tại, và cần gấp 5 lần số năng lượng không thể tái tạo để sản xuất.
Cuộc tranh luận này có thể lôi kéo cả Mỹ, nơi số lượng nút bần chiếm 56% trong số các loại nút sử dụng trong năm 2010, so với 50% trong năm 2008. Carlos de Jesus, giám đốc tiếp thị của Amorim nói: “Ngoài vấn đề độ bền, với người sản xuất vang, rõ ràng là sử dụng nút bần sẽ tăng thêm giá trị”.
Việc chuyển đổi dùng nút bần bao gồm cả công ty Rutheford Wine Co. ở Napa Valley, California. Ông Steve Rued, nhà sản xuất vang giải thích: “Họ đã giải quyết được vấn đề chất TCA”. Cùng với ưu điểm về sinh thái, ông cho rằng gần như sẽ có một nút chai hoàn hảo.
Đồng thời, với việc thay đổi này, ông Weber thuộc CQC hy vọng nút bần có thể giành lại thị phần khi tuyên bố, “Thông điệp của chúng tôi về lợi thế môi trường của nút bần đã đánh trúng tâm lý của người uống vang”.
Có thể đúng như ông Weber nói, nhưng trong một môi trường theo định hướng giá trị, nhiều người tiêu dùng không còn quan tâm đến điều vừa nói, mà chỉ cần giá cả hợp lý là đủ. Tin vui cho các nhà sản xuất nút chai là lượng tiêu thụ vang trên toàn cầu không có dấu hiệu chậm lại, nghĩa là ngày càng có nhiều chai vang được khui. Những người yêu vang sẽ uống vì điều đó.
